W praktyce niemieckie prawo rodzinne odgrywa – szczególnie dla polskich obywateli – dużą rolę. Porada powinna odbywać się już przed zawarciem małżeństwa polsko-niemieckiej pary. Przy rozwodzie trzeba sprawdzić, czy można złożyć wniosek o rozwód w Niemczech czy też w Polsce. To, czy będzie korzystniej przeprowadzić rozwód w Polsce, czy w Niemczech, powinno być rozpatrywane indywidualnie, w konkretnym przypadku. Prawo rodzinne w Niemczech. Niemieckie prawo rodzinne różni się od znacznie od polskiego praw rodzinnego. Teraz nastąpią wyjaśnienia odnośnie tego tematu. 1. Niemieckie sądy rodzinne Z reguły sądy rejonowe odpowiedzialne są za sprawy rodzinne. W Niemczech nie ma samodzielnych sądów rodzinnych. Sąd rodzinny jest odpowiednim wydziałem sądu rejonowego. Odmienność polega tutaj na tym, że decyzje sądów rodzinnych w Niemczech nie są sprawdzane przez nadrzędne sądy krajowe lecz przez przez wyższy sąd krajowy. Który sąd rodzinny jest w danej sprawie właściwy, wynika to z przepisów prawnych i zależy od tego z jakim rodzajem sprawy rodzinnej mamy do czynienia (np. rozwód, utrzymanie, prawo do opieki nad dzieckiem, wyrównanie alimentacyjne itd.). Zasadniczo można powiedzieć, że za sprawy dotyczące statusu dzieci odpowiedzialny jest sąd w którego okręgu znajduje się dziecko, a więc tam, gdzie jest jego zwykłe miejsce pobytu. Nie chodzi tu o to gdzie dziecko jest zameldowane, ale o to gdzie koncentrują się jego interesy życiowe. Jeśli dzieci są zameldowane tylko w Niemczech, co często zdarza się w praktyce, i żyją w Polsce, to sąd ten nie będzie właściwy. W sprawach międzynarodowych, a więc w tych, w których jeden z rodziców/ małżonków znajduje się w Niemczech a inny zagranicą, to mają tutaj zastosowanie europejskie przepisy odnośnie właściwości, a więc na przykład rozporządzenia w sprawach małżeńskich czy w sprawach o utrzymanie. Ważne jest, żeby odróżnić to, który sąd jest właściwy międzynarodowo, a który lokalnie i to jakie prawo znajdzie zastosowanie. Jeśli sąd niemiecki orzeka np. w sprawie rozwodowej dwóch Polaków w Niemczech to może być tak, że znajdzie zastosowanie prawo polskie. 2. Stosowane prawo rodzinne w Niemczech W Niemczech obowiązywały wcześniej w odniesieniu do prawa rodzinnego przepisy odnoszące się do zastosowania prawa proceduralnego w postępowaniu cywilnym i w ustawie o dobrowolnym sądownictwie. Prawo materialne w przeważającej części zostało uregulowane w kodeksie cywilnym. W roku 2009 zostało zreformowane prawo procesowe i teraz obowiązuje ustawa o postępowaniu w sprawach rodzinnych i w sprawach dobrowolnego sądownictwa. Znajdują się w niej uregulowania w odniesieniu do prowadzenia postępowania (postępowanie sądowe, tymczasowe zarządzenia, środki prawne, uregulowania dotyczące udzielenia pomocy w pokryciu kosztów procesowych, kwestie dotyczące kosztów, uregulowania dotyczące egzekucji, a także postępowanie z elementem zagranicznym). Następnie znajdują się tam uregulowania dotyczące pojedynczych spraw rodzinnych takich jak rozwód, czy dotyczących statusu dziecka, sprawy dotyczące pochodzenia, adopcji, mieszkania małżeńskiego czy sprzętów domowych, ochrony przed przemocą, wyrównania alimentacyjnego, sprawy dotyczące utrzymania, sprawy dotyczące spraw majątkowych czy inne sprawy rodzinne jak również sprawy pomiędzy partnerami czy sprawy opiekuńcze. Sprawo materialne jest dalej w przeważającym stopniu uregulowane w kodeksie cywilnym. Poszczególne sprawy rodzinne: W Niemczech jest tak, że w większości spraw rodzinnych rozstrzyga się osobno o poszczególnych sprawach. Inaczej niż w Polsce nie będą na przykład w Niemczech w postępowaniu rozwodowym rozstrzygane sprawy własnościowe czy dotyczące dzieci, jeśli strony o to nie wniosą. W praktyce jest tak, że w Niemczech w około 80% postępowań rozwodowych sąd orzeka jedynie co do zakończenia małżeństwa i przeprowadza wyrównanie alimentacyjne. Wyrównanie alimentacyjne jest jedynym ze skutków rozwodu, ponieważ w Niemczech w normalnym przypadku jest ono przeprowadzane z urzędu. Inne sprawy rozwodowe np. dotyczące sporów o prawa majątkowe, statusu dzieci, sprawy odnoszące się do mieszkania małżeńskiego i do sprzętów domowych są rozstrzygane przez sąd, jeśli wniosą o to strony, co w praktyce nie jest wnoszone przy postępowaniu rozwodowym, ponieważ najcześciej reguluje się to pozasądowo. a) Rozwód W Niemczech rozwód może zostać przeprowadzony według niemieckiego, jak i również według obcego prawa. Przy tym małżonkowie nie mogą sobie wybrać, które prawo będzie miało zastosowanie , wynika to bowiem z międzynarodowego prawa prywatnego. Może się jednak zdarzyć, że w odniesieniu do tego jaki sąd będzie właściwy małżonkowie będą mieli wybór. Gdy np. jeden z małżonków mieszka w Niemczech a drugi od dawna w Polsce, to na podstawie rozporządzenia w sprawach małżeńskich wlaściwy może być zarówno sąd w Niemczech, jak i w Polsce. Wszystko zależy od tego, gdzie szybciej zostanie wniesiony pozew, to przed tym sądem będzie prowadzone postępowanie rozwodowe. Które prawo znajdzie zaś zastosowanie, to to wynika z każdego międzynarodowego prawa państwa, w którym rozwód zostanie przeprowadzony. Oznacza to, że np. w sprawach polsko-niemieckich nie zawsze przy właściwości niemieckiego sądu w sprawie rozwodu będzie on przeprowadzany na podstawie prawa niemieckiego. Może tak być, co jednak nieczęsto zdarza się w praktyce, że sąd w sprawie rozwodowej stosuje prawo polskie. Z tego wynikają różnego rodzaju problemy, ponieważ polskie prawo nie zna np. instytucji wyrównania alimentacyjnego- to jest wyrównania z tytułu utraty prawa do przyszłego zapoatrzenia i pod różnymi warunkami niemiecki sąd dodatkowo w odniesieniu do prawa polskiego przeprowadza wyrównanie alimentacyjne. Jeśli w przypadku rozwodu zastosowanie ma prawo niemieckie, to zasadniczo jest tak, że na podstawie prawa niemieckiego rozwód jest możliwy, jeżeli małżonkowie przynajmniej od roku żyją oddzielnie i oboje chcą rozwodu. Przy tym inaczej niż w Polsce nie jest konieczne, żeby np. oficjalnie zostało stwierdzone rozstanie, względnie sąd rozstrzyga o rozstaniu. Wystarczające jest, żeby później w postępowaniu rozwodowym przez jakikolwiek środek dowodowy, który jest dopuszczony w Niemczech, np. przez świadków, można było stwierdzić, że już od roku w momencie złożenie pozwu rozwodowego małżonkowie żyją osobno. Jeśli jeden z małżonków po rocznym rozstaniu nie zgadza się, to mimo wszystko może zostać przeprowadzony rozwód, jeśli można udowodnić w Niemczech, że małżeństwo się rozpadło. Takie przypadki nie zdarzają się jednak w praktyce zbyt często. Zwykle jest tak, że jeżeli małżonek na początku zapowiada, że nie poprze rozwodu to jednak w trakcie postępowania po upływie roku od rozstania zgadza się na rozwód. W przeciwnym wypadku trzeba udowodnić, że nie ma żadnej wspólnoty względnie, że istnieje nowy partner życiowy. Po 3-letnim rozstaniu możliwy jest rozwód bez zgody i bez dowodów ustania małżeństwa w Niemczech. W Niemczech ma znaczenie zasada rozpadu małżeństwa a nie zasada winy. Oznacza to, że w Niemczech nie ustala się, kto jest winny rozwodowi. Stwierdza się tam jedynie, że małżeństwo się rozpadło. Wina przy rozpadzie małżeństwa nie jest tam stwierdzana. b) sprawy o utrzymanie Sprawy o utrzymanie według prawa niemieckiego to następujące sprawy: o roszczenie alimentacyjne dzieci względem rodziców czy względem innych dłużników, roszczenie alimentacyjne z tytułu rozwodu pomiędzy małżonkami, roszczenia alimenatacyjne pomiędzy rozwiedzionymi małżonkami. Obok rozwodu w Niemczech najczęściej przed niemieckimi sądami rodzinnymi w odniesieniu do Polski i Niemiec toczą się sprawy o utrzymanie. Właściwym jest w normalnym przypadku sąd w obrębie którego przebywa dziecko, a więc tam gdzie ma ono swój ośrodek życiowy. Zameldowanie ma tutaj rolę drugorzędną. Decydujące są stosunki faktyczne. Roszczenia alimentacyjne dzieci są uregulowane w prawie niemieckim w tzw. tabeli dusseldorfskiej. W tej tabeli wskazana jest wysokość kosztów utrzymania i to w zależności od wieku dziecka i w zależności od stanu majątkowego osoby zobowiązanej do utrzymania. W tabeli tej znajduje się również minimalna wysokość alimentów. W sprawach alimentów na dzieci jest pewna odmienność, że zasadniczo jest wymagana minimalna wysokość alimentów. Jeśli wierzyciel alimentacyjny pracuje zagranicą np. w Polsce i ma niewielki dochód może być tak, że zostanie przyznana przez sąd niemiecki minimalna wysokość alimentów, ponieważ podniesione zostanie to, że można się postarać o pracę w całej Europie i jeśli się odpowiednio postara to może osiągnąć takie wynagrodzenie, które pozwoli mu na opłacenie minimalnych alimentów. Jeżeli zobowiązany do alimentów nie stara się wystarczająco o pracę to zasądza mu się przeważnie w Niemczech minimalne alimenty. Tak nie dzieje się jednak zawsze i są tutaj wyjątki, np. jeśli się wskaże, że z powodu choroby czy podeszłego wieku nie ma się prawie szansy na uzyskanie normalnie płatnej pracy albo też w przypadku posiadania większej ilości dzieci i alimenty przy wysokim wynagrodzeniu mogą okazać się niewystarczające, aby przyznać każdemu dziecku minimalne alimenty. Utrzymanie w przypadku rozwodu to roszczenie o utrzymanie w czasie osobnego życia małżonków. Roszczenie o utrzymanie jest prawnie silne i będzie ustalone poprzez porównanie dochodów. Udziela się informacji na temat tak zwanego przychodu rodziny, a więc dochód, który oboje małżonkowie razem osiągnęli i wychodzi się z założenia, że w czasie seperacji każde powinno mieć mniej więcej połowę dochodu rodziny. Prowadzi to przeważnie do obowiązku wyrównania osoby, która osiąga większy dochód. Forma wyrównania utrzymania w przypadku rozwodu nie jest taka, którą ryczałtowo wyrównuje się do połowy różnicy w przychodzie, lecz to jest bardziej skomplikowane, ponieważ tutaj pod pewnymi warunkami dochód jest korygowany na np. związane z pracą nakłady, jak również na spłaty zobowiązań kredytowych, jak również przy osobach czynnych zawodowo istnieje tak zwana korzyść z działalności zarobkowej. Forma wyrównania różni się pomiędzy pojedynczymi sądami związkowymi. Każdy sąd w Niemczech ma własną linię orzeczniczą, która służy orientacyjnie sądom rodzinnym, przy obliczaniu np. utrzymania w przypadku rozwodu. Alimentacja małżonka to alimentacja, która jest zapewniona pomiędzy małżonkami, a więc nie jak utrzymanie w przypadku rozwodu, lecz po uprawomocnieniu się wyroku rozwodowego. To roszczenie trudniej przeforsować niż utrzymanie w przypadku rozwodu, ponieważ przyjmuje się, że drugi małżonek nie może uzyskać wyższego dochodu na rynku pracy. To musi zostać jednak wykazane i często jest tak, że alimentacja małżonka nie jest zapewniona na czas nieokreślony, lecz na czas określony. Decydujące jest to jak długo małżonkowie pozostawali w związku małżeńskim. W przypadku krótkiego czasu trwania małżeństwa sąd może generalnie zaprzeczyć roszczeniu o alimentację, ponieważ nie zostało przedstawione długie pożycie małżeńskie. O roszczeniach alimentacyjnych, takich jak np. roszczenie o utrzymania w przypadku rozwodu i alimentacji małżonków sąd rodzinny przed którym zawisła sprawa nie orzeka automatycznie. Z tego też względu muszą zostać wniesione wnioski. Jeśli wnioski te nie zostaną wniesione przez małżonków, to muszą one zostac wniesione przez adwokata, bez adwokata nie można złożyć takiego wniosku, ponieważ jest tak, że sąd o tym wcale nie decyduje. Prawo do opieki nad dzieckiem W Niemczech jest tak, że dzieci, które urodziły się np. w trakcie trwania małżeństwa mają dwoje uprawnionych do opieki rodziców, którzy wspólnie wykonują prawo do opieki nad dzieckiem. Jeśli po rozwodzie czy po separacji jeden z małżonków chce mieć wyłączne prawo do opieki nad dzieckiem, to sąd to zasądzi, jeśli się udowodni, że jest to sensowne i sprzyja to dobru dziecka. W praktyce są to jednak rzadkie przypadki. Przeniesienie wspólnej opieki na jednego z małżonków jest konieczne wtedy, gdy w ogóle nie jest możliwa dalsza komunikacja między stronami. To musi zostać jednak udowodnione. W tym przypadku przeniesienie opieki jest sensowne, ponieważ w innym razie małżonek, który opiekuje się dzieckiem nie miałby możliwości podejmowania ważnych decyzji np. w odniesieniu do uczęszczania do szkoły, ponieważ nie mógłby się porozumieć ze stroną przeciwną. Prawo rodziców do kontaktów z dzieckiem O prawie rodziców do kontaktów z dzieckiem jak również o prawie do opieki nad dzieckiem i utrzymaniu w Niemczech nie decyduje sąd automatycznie. Sąd jednak podczas rozprawy ustnej pyta, czy te kwestie są wyjaśnione. Jak już wskazałem, wnioski w sprawach rozwodowych muszą zostać wniesione przez adwokata niemieckiego. Prawo rodziców do kontaktów z dzieckiem jest prawem dziecka jak i również oddzielnie żyjącego rodzica, i tak to uregulowało prawo niemieckie. W Niemczech jest tak, że jeśli prawo rodzica do kontaktu z dzieckiem jest mu odmawiane przez rodzica sprawującego opiekę nad dzieckiem, to tak jak w Polsce prawo to może zostać przeforsowane. Jest tutaj nawet możliwe postepowanie w trybie przyspieszonym, a więc postępowanie w sprawie tymczasowego zarządzenia przed sądem rodzinnym. Z reguły kontakt jest zapewniany. Często w praktyce się zdarza, że rodzic u którego żyje dziecko jest rozczarowany drugim rodzicem i z zemsty nie chce zapewnić kontaktu. Często jest podnoszone, że dziecko jest bite czy też źle traktowane przez drugiego rodzica albo że ma on problemy psychiczne. To musi zostać później udowodnione i często okazuje się, że te zarzuty są bezpodstawne. W Niemczech jest tak, że w razie podania informacji sprzecznych z prawdą możemy spodziewać się postępowania karnego, a więc może zajść tak zwane oszustwo procesowe. Powinno się więc dlatego dokładnie pomyśleć co podnosi się w trakcie procesu przed sądem rodzinnym. Zwykła formułka w Berlinie w odniesieniu do kontaktów jest taka, że dziecko spędza co dwa tygodnie okres od piątku wieczór do niedzieli rano, a więc dwie noce u niesprawującego opieki rodzica. Zwykle możliwe są również rozmowy telefoniczne w ewentualnie wyznaczonym czasie. Nie odnosi się to jednak do bardzo małych dzieci, ponieważ rozsądne jest tutaj nocowanie bez przeszkód u drugiego rodzica. Należy więc każdy przypadek rozpatrywać indywidulanie. Wyrównanie przyrostu majątku małżonków przy ustaniu wspólnoty majątkowej małżonków w Niemczech Tak zwane wyrównanie przyrostu majątku małżonków przy ustaniu wspólnoty majątkowej małżonków jest jednym ze skutków rozwodu, który rozpatrywany będzie przez sąd tylko jeśli zostanie złożony odpowiedni wniosek. Jak już wskazałem, wniosek taki musi zostać złożony przez adwokata w Niemczech. Wtedy zostanie ustalone jaki majątek mieli małżonkowie w momencie zawarcia małżeństwa i jaki w momencie zawisłości sporu, więc w chwili wniesienia pozwu rozwodowego. Połowa różnicy zostanie wtedy wyrównana. Jako przykład: Jeśli oboje małżonkowie w czasie zawarcia małżeństwa mieli majątek wynoszący 0, a majątek w czasie zawisłości sporu poprzez wniesienie pozwu rozwodowego u męża wynosił euro a u żony euro to wtedy powstaje różnica w wysokości euro i mąż musi oddać żonie euro, żeby oboje w czasie małżeństwa mieli taki sam majątek, a więc każde po euro. Wniosek o udzielenie informacji o wysokości dodatkowego wzrostu powstaje podczas separacji. Wyrównanie z tytułu utraty prawa do przyszłego zaopatrzenia. Instytucja wyrównania z tytułu utraty prawa do przyszłego zaopatrzenia nie jest znana w Polsce. W Polsce następuje podział majątku, a w Niemczech wyróżnia się normalny podział majątku i podział ekspektatywy z tytułu renty. Tak zwane wyrównanie z tytułu utraty prawa do przyszłego zaopatrzenia to wyrównanie małżonków z tytułu nabytej w czasie trwania małżeństwa ekspekatywy z tytułu renty. Nie nastepuję tutaj żadna wypłata ani wyrównanie w pieniądzu, ale zostają przeniesione punkty rentowe i tutaj również przeniesiona zostaje połowa różnicy na konto rentowe drugiego małżonka. Postępowanie w tej sprawie prowadzi sąd z urzędu. Przy zawarciu małżeństwa, które trwa krócej niż 3 lata, musi zostać o to złożony wniosek. Małżonkowie mogą również zrezygnować z przeprowadzenia wyrównania z tytułu utraty prawa do przyszłego zaopatrzenia. Może to nastąpić albo u Notariusza przed zawarciem małżeństwa albo może to nastapić w trakcie postępowanie rozwodowego na rozprawie ustnej, jeśli obie strony są reprezentowane przez adwokata. Podział sprzętu domowego/mieszkania Jeżeli małżonkowie żyją oddzielnie, to wtedy również trzeba podzielić sprzęty domowe. W praktyce najczęściej dzieje się to polubownie, ale również niezbyt chętnie. Rzadko się zdarza, że postępowanie na podstawie rozporządzenia o utrzymaniu mieszkania małżeńskiego i sprzętów domowych prowadzone było przed niemieckim sądem. Jeśli jest nie ma zgody co do sprzętów domowych, to wtedy najczęściej wszystkie inne sprawy związane z rozwodem są problematyczne. Podziałowi podlegają wszystkie przedmioty użytku domowego małżonków nabyte w czasie trwania malżeństwa. Należy przy tym mieć na uwadze to, że jeśli małżonkowie sprawują opiekę na dziećmi, to przynajmniej chwiliowo zatrzymają takie przedmioty, które są konieczne do opieki nad dziećmi takie jak np. pralka czy kuchenka. Ważne jest również to, że samochód osobowy także może należeć do sprzętów domowych, jeżeli takie auto używane było jako samochód rodzinny. Pomoc w pokryciu kosztów procesu i prawo rodzinne. W Niemczech jest tak, że jeśli się nie ma środków finansowych, żeby z własnej kieszeni pokryć koszty procesu to może zostać złożony o to wniosek sądownie. W momencie gdy zostanie przyjęty wniosek o pomoc w pokryciu kosztów sądowych, to w tym momencie nie trzeba będzie ponosić kosztów sądowych i własnych kosztów adwokackich. Takie wnioski mogą zostać złożone także przez cudzoziemców, a więc przez tych, którzy nie mają niemieckiego obywatelstwa, nawet jeśli mieszkają za granicą. Ważne jest, żeby dane zostały podane zgodnie z prawdą, co w praktyce często stwarza problemy. Nie może być tak np. że w oświadczeniu o stosunkach osobistych i majątkowych ktoś podaje, że miesięczne jego dochody wynoszą 500,00 euro a wydatki 700,00 euro. Takie informacje są nieprawdziwe i osoba taka naraża się na odpowiedzialność karną, jeśli wniesie taki formularz do sądu. Generalnie dlatego też dla adwokata sprawy rozwodowe prowadzone na podstawie pomocy w pokryciu kosztów procesowych nie są dobrymi sprawami. Opłaty minimalnie pokrywają koszty. Problemem jest także to, bazując na moim doświadczeniu, że wymaga to sporego nakładu pracy, jeżeli wnioski takie mają być wniesione przez cudzoziemców, ponieważ wiele osób nie wypełnia prawidłowo tych formularzy, co wynika też z powodu nieznajomości języka. W kancelarii mamy ten formularz przetłumaczony na język polski. Ważne jest, żeby wszystkie dołączone do formularza o stosunkach osobistych i majątkowych załączniki były przetłumaczone na język niemiecki. Poniesione z tego tytułu koszty nie zostaną pokryte. Oznacza to, że koszty tłumaczeń należy ponieść we własnym zakresie. Ewentualnie może okazać się wystarczające np. w odniesieniu umowy najmu, którą zawsze należy dołączyć, przetłumaczenie tylko decydujących stron, a więc np. pierwszej strony w której wskazane są strony takiej umowy i przeważnie również drugiej czy trzeciej strony z której wynika wysokość czynszu. Jeśli dokumenty są kompletne i logiczne, to sąd ocenia, czy zostanie przyznana taka pomoc. Musi także w sprawie istnieć szansa na jej powodzenie. W postępowaniu rozwodowym taka szansa właściwie zawsze występuje. Odrzucenie wniosku o pomoc w pokryciu kosztów procesu w sprawach rozwodowych z powodu małej szansy na powodzenie praktycznie się nie zdarza. Problemem jest jednak to, jak już wcześniej wspomniałem, że długo trwa dostarczenie kompletu dokumentów. Dlatego ważne jest, żeby klienci odpowiednio i dokładnie współpracowali. RA Martin Kancelaria w Szczecinie i w Berlinie